Αν έχεις πυρετό και πονοκέφαλο, να πάρεις ένα δόντι καρχαρία, να το κοπανίσεις μέχρι να γίνει σκόνη και να το διαλύσεις σε νερό που μαζεύτηκε πριν την ανατολή του ήλιου. Να ρίξεις μέσα τρία φτερά αετού και λίγες τρίχες νυχτερίδας. Να το βράσεις καλά και να το πάρεις στο Μάγο της φυλής να πει ένα ειδικό ξόρκι. Να το πιεις και θα γίνεις καλά.
Εναλλακτικά, μπορείς να πάρεις δυο πανατόλ. Όμως, ο Μάγος, που τον ρώτησες, είπε πως αυτά είναι ξενόφερτα πράματα. Ποιος ξέρει τι βάζουν μέσα αυτοί που τα κατασκευάζουν; Ακούγεται ότι περιέχουν ουσίες για να αποδυναμώσουν το εθνικό φρόνημα της φυλής μας και να μας νικήσουν, έτσι, πιο εύκολα οι εχθροί που παραμονεύουν. Μην τους αφήσεις να σε ελέγχουν. Αντιστάσου! Πίστευε στις παραδόσεις μας και μη φοβάσαι.
Τι να κάνω, τι να κάνω;
Πολλές από τις αποφάσεις μας για θέματα της καθημερινότητας, αλλά και για τα μεγάλα ερωτήματα που μας απασχολούν, φιλοσοφικά, υπαρξιακά κλπ, καθοδηγούνται από δόγματα και ιδεολογήματα όπως τα πιο πάνω, πιο εκλεπτυσμένα και προσαρμοσμένα στο πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο ο καθένας θεωρεί ότι ανήκει. Τα πιστεύω με τα οποία μεγαλώσαμε έχουν ριζωθεί στο αξιακό μας σύστημα και δεν αμφισβητούνται. Ούτε χρειάζεται να αποδειχθούν ότι ισχύουν ή ότι αυτά που υποστηρίζουν είναι ορθά. Οι περισσότεροι άνθρωποι ρυθμίζουν τη ζωή τους με βάση όσα έχουν διδαχθεί από μικρά παιδιά και τα οποία θεωρούν ότι όχι μόνο είναι αλήθεια, αλλά ότι είναι η απόλυτη αλήθεια, η μόνη αλήθεια. Απορρίπτουν ασυζητητί απόψεις που προέρχονται είτε από την επιστημονική έρευνα, είτε από άλλα δόγματα και ιδεολογήματα.
Ο πιστός οπαδός μιας ιδεολογίας, είτε αυτή είναι μια κοσμοθεωρία, είτε μια κοινωνική παράδοση, είτε μια θρησκεία, δεν χρειάζεται αποδείξεις, δεν αμφιβάλλει, δεν πειραματίζεται. Αυτά είναι στοιχεία και χαρακτηριστικά της επιστήμης. Ο πιστός αυτό-ανταμείβεται όταν μένει σταθερός και αταλάντευτος σ’αυτό που πιστεύει. Ξέρει ότι έχει δίκιο και συχνά εκφράζει οίκτο για όσους δεν το αντιλαμβάνονται αυτό και συνεχίζουν να ζουν μέσα στην πλάνη. Ταμπουρώνεται καλύτερα και πιο αποφασιστικά όταν αισθάνεται ότι τα πιστεύω του κινδυνεύουν. Προτιμά να γίνει ιερομάρτυρας παρά να αλλάξει θέση. Και όταν αναζητά πληροφόρηση, δεν το κάνει για να διαμορφώσει άποψη, αλλά για να ενδυναμώσει αυτήν που ήδη έχει. Γι αυτό και επιλέγει να ασχολείται μόνο με τις πηγές που εκφράζουν απόψεις όπως οι δικές του. Ψάχνει εναγωνίως ομοϊδεάτες και ηρωοποιεί άτομα που βγαίνουν μπροστά και υποστηρίζουν δημόσια τις θέσεις που και εκείνος υποστηρίζει.
Η πανδημία με το covid έδωσε την ευκαιρία στους κοινωνικούς επιστήμονες και άλλους ερευνητές να ξαναδούν το προφίλ του αρνητή μιας καινοτομίας τεχνολογικής (όπως το 5G) ή μιας ιατρικής ανακάλυψης (όπως το εμβόλιο). Υπάρχουν πολλές έρευνες που εντοπίζουν κοινά στοιχεία όπως η θρησκοληψία, ο εθνικισμός, ο φόβος προς το άγνωστο και η αντισυστημική αντίδραση στην εξουσία. Ένα χρήσιμο συμπέρασμα από τις έρευνες αυτές είναι το ότι αποκαλύπτουν το τι δεν δουλεύει στην προσπάθεια της οργανωμένης κοινωνίας να αντιμετωπίσει το φαινόμενο. Για παράδειγμα, δεν δουλεύει ο εξαναγκασμός (όπως ο υποχρεωτικός εμβολιασμός), ή οι εκστρατείες πληροφόρησης και «απόδειξης».
Πολλοί υποστηρίζουν ότι η επιστήμη τελικά θα επικρατήσει πάνω στον αναχρονισμό και την άγνοια. Προσωπικά δεν συμμερίζομαι την άποψη αυτή. Οι ιδεολογίες, ιδιαίτερα οι οργανωμένες θρησκείες, είναι μαζί μας πολλούς αιώνες ενώ η επιστήμη μόνο μερικές δεκαετίες. Έχουν ρίζες βαθιές και μπορούν να επικαλούνται την αιώνια αλήθεια της οποίας μόνο εκείνες και οι εκπρόσωποι τους είναι κάτοχοι. Δίνουν μια σιγουριά και μια ελπίδα στον άνθρωπο. Μπορεί η επιστήμη να κερδίζει μικρές μάχες (όπως με την εξαφάνιση ασθενειών, της πανούκλας, του τύφου, της πολιομυελίτιδας), αλλά τον πόλεμο θα τον κερδίζουν οι ιδεολογίες για πάρα πολλά χρόνια ακόμα.
Στέλιος Ν. Γεωργίου,
Καθηγητής Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας,
Κοσμήτορας Σχολής Επιστημών Υγείας.
